Zarys sytuacji
Na początku dynastii Han w II wieku p.n.e., obszar południowy był traktowany jako rubieże lub obszary pół-graniczne. Było tak zarówno z punktu widzenia rozprzestrzeniania się chińskich wpływów kulturowych i jak i rozwoju rolnictwa, rzemiosła i systemów zarządzania.
Podczas gdy północne obszary, w których przez wieki rozwijały się chińskie państwa starożytne, południowe terytoria były w znacznej części nietknięte przez zaawansowaną cywilizację. To właśnie na przestrzeni stuleci przed ustanowieniem dynastii Sui i Tang, wcześniej marginalne obszarze przygranicznym rejonie rzeki Jangcy zostały przekształcone w bogaty obszar produkcyjny, zdolny do utrzymania silnego systemu politycznego, jeśli tylko takowy się pojawi.
1. Na północy
Obszary północne bezustannie odczuwały ciśnienie koczowniczych ataków, które po upadku dynastii Han , nie były temperowane przez silny podmiot polityczny. Bezbronne ziemie zostały zdewastowane, miasta porzucone i wyludnione. Barbarzyńcy, choć przeważali na płaszczyźnie militarnej, byli nomadami, a tym samym byli niezdolni do wytwarzania, a potem zarządzania bogactwem wyrafinowanego społeczeństwa agrarnego. Najeźdźcy potrzebowali chińskich elit aby zarządzać podbitymi ziemiami. Elita inwazji koczowników zawierała małżeństwa z miejscową arystokracją, aby później stać się grupą społeczną, z której wyłoniła się arystokracja i ród cesarski reżimów Sui i Tang. To te dwie dynastie dokonały ponownego zjednoczenia Północy i Południa.
Kraje, które istniały na północy nie były krajami etnicznych Chińczyków Han, przynajmniej nie bezpośrednio. Były to obszary, które spadły pod kontrolą koczowniczych najeźdźców. Starali się oni przejąć kontrolę nad dorobkiem Hanów - zarówno w sferze techniki, jak i historii. Władcy tych państw zwykle pożyczali sobie nazwę od starożytnego państwa chińskiego po to, aby zbudować swój status i legitymizować swoje własne rządy powinowactwem z potężnymi imperiami przeszłości.
Zjednoczenie polityczne północnych Chin dokonało się głównie za sprawą państwa Północne Wei (386-534). Ten byt polityczny był kontrolowany przez Turków Toba. Z naszej dzisiejszej perspektywy czasu, widzimy, że stało się najbardziej udaną próbą odtworzenia zaawansowanej kontroli politycznej nad zdewastowanym, a niegdyś kwitnącym terytorium. Podobnie jak to było w przypadku innych państw północnych, system polityczny Północnego Wei był mieszanką instytucji nałożonych przez zdobywców, takich jak niewolnictwo, oraz tradycyjnych modeli administracji Han. To była przemyślana decyzja i wydaje się bardzo podobna do tego, co wydarzyło się w bardzo wczesnych czasów dynastii Han, kiedy to jej założyciel Liu Bang usłyszał słynną poradę Lu Jia „Można podbić świat na konno, ale nie można wykluczyć go stamtąd”, którą znajdziemy w monumentalnych Zapiskach historyka.
2. wymiana kulturalna
Od wczesnych lat II wieku naszej ery, a także w okresie panowania dynastii Tang, wpływ zewnętrzny na chińską cywilizacje był bardzo silny. Podczas panowania dynastii Han został otwarty jedwabny szlak, który umożliwił handel między Chinami a państwami Azji Środkowej, Indiami, Iranem i Imperium Rzymskim. Szlakiem przemieszczały się zarówno idee i towary - w obu kierunkach.
Chińskie wyroby rzemieślnicze były pod silnym wpływem form obcych, a duża liczba obcokrajowców przybywało do bujnie rozkwitającego imperium Tang by budować swoje świątynie i wprowadzać własne zwyczaje. Członkowie rządzących domach japońskich, koreańskich i mniejszych państw członkowskich w dziedzinie Mandżurii wysyłali swoje dzieci do stolicy Tang celem odebrania wykształcenia. Stolica Tangów stała się duchowym i kulturalnym centrum świata. Było to odtworzeniem wzorca wykształconego w czasach starożytnych, kiedy to chiński cesarz był „Synem Nieba”, strażnikiem i opiekunem wobec wszystkich innych władców.
3. Imperia tureckie i ich stosunki trybutalne z Chinami
Po II w. n.e. obszary północne zostały opanowane przez kolejne fale barbarzyńców, którzy na przejętych terenach ustanawiali liczne reżimy w stylu chińskim. Te byty polityczne wkrótce same stawały w obliczu zagrożenia przez ludy stepowe. Rozległe pustynie na zachodzie i tereny nadające się jedynie na pastwiska po prostu nie mogły podtrzymać istnienia społeczeństwa rolniczego, ani wynikającego z tego sposobu życia. Tylko społeczności pasterskie i koczownicze były możliwe... tereny na zachód i północ były odwieczną wylęgarnią nowych barbarzyńców koczowniczych. Tak więc to środowisko naturalne umieściło te dwa społeczeństwa, cywilizację chińską i koczowników, w ciągłym konflikcie.
W okresie istnienia reżimu Tang barbarzyńcy były poważnym problemem i niebezpieczeństwem... tak jak zresztą w każdym innym okresie historii Chin. Tradycyjne chińskie historyczne interpretacje problemu "barbarzyńców" były takie, że barbarzyńcy wlewali się do Chin i je podbijali z powodu „awarii dynastii”, która w rezultacie upadku moralnego i złych rządów popadały w ruinę. Dopóki dynastia była silna, mogła wpływać na barbarzyńców i to, z kim i jak prowadzili wojny służące celom chińskim. Dynastia mogła też przekupywać barbarzyńców tak, aby zaniechali oni nękania chińskich ziem. Ostatnie odkrycia w źródłach tureckich i mongolskich wskazują, że tak zwani „barbarzyńcy” mieli własną długoterminową politykę i niekoniecznie byli biernymi obiektami chińskich wpływów.
4. Turkowie i Ujgurzy pojawiają się na scenie
Rozwojowi dynastii Tang w 589-907 towarzyszyło powstanie kilku imperiów w Azji Środkowej. Najbardziej istotnymi aktorami politycznymi tamtego rejonu były ludy Turecko-ujgurskie, których rozwój cywilizacyjny i kulturowy był największy. W epoce Tang pojawiły się na chińskich rubieżach trzy główne imperia:
- Pierwsze Imperium Tureckie 552-583,
- Drugie Imperium Tureckie 680-740,
- Imperium Ujgurskie 744-840.
Imperia te wyłoniły się z kotła plemion i konfederacji nomadów Azji Środkowej, którzy roili się w ciągłych walkach o tereny i bogactwa. Sinolog Larry W. Mchy twierdzi, że skrystalizowanie się się tureckiego ośrodka politycznego do postaci imperium nastąpiło w wyniku zajścia pewnych procesów historycznych. To są:
- Rozwój barbarzyńskiego światopoglądu z własnym terytorium postrzeganym jako centrum wpływu,
- jasno określona idea boga-króla, który jest godny rządzi światem,
- właściwie zinstytucjonalizowana religia, która wspierała powyższą koncepcję boga-króla,
- rozwój własnego stylu pisania i literatury, które mogły służyć jako sposób na propagowanie nowych wartości;
- rozwój miast i zasadach produkcji, konieczne między innymi do produkcji broni.
Pierwszy kontakt z ludami tureckimi nastąpił u dwóch „chińskich”, albo pół-barbarzyńskich państw, które wyłoniły się z resztek upadłego Północnego Wei. Państwa te to Północne Qi (550-577) i Północne Zhou (557-580) ze stolicą w Chang'an. Trzeba pamiętać, że kraje północne służył jako bufor między południem, czyli rejonami doliny rzeki Jangcy i barbarzyńcami rojącymi się na północ od rzek Wei i Żółtej.
Państwa te stały się celem misji dyplomatycznej ambasadorów tureckiego wodza Bumina (Ch. Tu man). Turcy szukali sojusznika, aby wyzwolić się spod niewoli narzuconej przez Mongolską konfederację Juan Juan. Dwa chińskie państwa starały się okiełznać Turków drodze wojskowych i sojuszy matrymonialnych. Tym samym odtworzyli starożytny chiński wzorzec - interpretowali prośbę Turków jako złożenie hołdu wasalnego. W rzeczywistości sytuacja była jednak taka, że Turcy generowali coraz większe siły wojskowe i stawali się partnerem dominującym.
Balans sił stale się zmieniał - w rytmie wzrostów i i spadków siły Turków. Było to o tyle skomplikowane, że istniały dwa ośrodki polityczne w cesarstwie - w rzeczy samej było to podwójne królestwo. Napięcie między dwoma królami wytwarzało niestabilność polityczną. Wpływ tej niestabilności na stosunki z państwami chińskimi był najbardziej widoczny w roku 583. Wtedy to w wyniku zamachu stanu potęga Turków załamała się i nie mogli oni już dyktować umów handlowych i sojuszniczych z pozycji siły. Mimo, handel między imperiami był zazwyczaj kierowany przez Tureckie potrzeby gospodarcze. Wymieniali oni inwentarz (konie, bydło pastewne) na produkty chińskiej cywilizacji takie jak jedwab. Akurat jedwab był szczególnie ważny, gdyż służył jako substytut srebra i złota dla narodów w Azji Środkowej i na barbarzyńców zamieszkujących północ od chińskich ziem.
Równowaga sił uległa tąpnięciu podczas istnienia dynastii Sui. Progiem spadku Turków były lata 581-583. Relacje z Tangami nagle straciły charakter uprzejmego sposobu wyłudzania i wymuszania traktatów handlowych i sojuszy. Stawali do rozmów błagając o pomoc wojskową i byli gotowi zaakceptować wyrażony wprost ich status wasala. Reżim Sui aktywnie szukał sposobów wpływania na turecką politykę wewnętrzną.
Suche fakty są takie, że Turcy zostali politycznie obezwładnieni przez Chińczyków. Dopiero po roku 617, decydującym czasie upadku Sui, Turcy byli w stanie uzyskać większą siłę oddziaływania i niezależność. Pomogli założycielowi dynastii Tang w porzuceniu swoich władców Sui. Turecki wpływ pojawiał się też w kluczowych momentach walki między reżimem Tang i Li Shimin.
5. Stosunki z Tang
Turkowie wykorzystali okres 10 lat od ustanowienia reżimu Tang do tego, by skonsolidować swoje własne imperium. Sojusz między dwoma ośrodkami miał charakter przygodny... wkrótce zaczęły pojawiać się incydenty. A incydenty szybko przerodziły się w działania wojenne. Polityka Tangów wobec barbarzyńców była diametralnie różna od działań poprzednich chińskich reżimów. Działania cesarzy Tang były agresywne i radykalne. Dwaj władcy Taizong 太宗 (626-649) oraz Gao Zong 高宗 (649-683) zaprowadziło miecz i ogień do centrum ziem przeciwnika. Ich wysiłek wojenny zakończył się całkowitym zniszczeniem wschodniej części tureckiego imperium na co najmniej 50 lat. Natychmiast po sukcesie, Tangowie zwrócili się w stronę zachodniej części tureckiego imperium, w regionie Dzungarii. Kampania zakończyła się bardzo szybko dzięki wewnętrznym buntom w roku 630.
Po tych wydarzeniach, polityka Tang powrócił do bardziej tradycyjnych kolein: za pomocą perswazji, prezentów i uchylania się od płacenia. W następnych 50 latach wymiana dyplomatyczne były bardzo rzadkie. Tureccy ambasadorzy odwiedzili Tang sądu z prośbą o pomoc wojskową, a posłowie Tang odwiedził dwór sąsiada, aby upewnić się, że sprawy ułożone są należycie.
6. Koniec pokoju z Turkami
Era pokoju zakończyła się w roku 679, po śmierci cesarza Gao Zonga (高宗). Równowaga sił pomiędzy Turkami, Mongołami i Tangami rozpadła się. W roku 679 wybuchł bunt oddolny, który Tangowie wytłumili w ciągu dwóch kolejnych lat. Ale jednak kolejne dwa lata później walki rozgorzały na nowo. W północnej części imperium Tang został spustoszony. Potrzeba było 11 chińskich wypraw, aby wyprzeć wroga z powrotem do jego ojczyzny poza pustynią Gobi, co nastąpiło w roku 687.
Ale Turcy nadal byli potężni. Próbowali zdominować cesarstwo chińskie uciekając się do środków pozamilitarnych. Podczas panowania cesarzowej Wu Ze-tian Turcy poparli reżim Tangów, ci odmówili jednak propozycji matrymonialnej i nie zgodzili się na to, aby ich cesarski syn poślubił córkę tureckiego władcy Qapagana.
Pod rządami Qapagana imperium tureckie było silne i prowadziło agresywną politykę zagraniczną. Szczęśliwie jednak dla reżimu Tangów, Turcy toczyli swoje wojny w zachodnich rejonach imperium. Gdy Qapagan umarł, potęga Turków ponownie uległa degradacji. W VIII wieku oba imperia straciły ze sobą styczność. Jeśli dochodziło do interakcji, były to chwile nieliczne i pozbawione dramatyzmu. Sąsiedzi zajęci byli własnymi problemami. Misje dyplomatyczne zarówno dworu Tang jak i tureckiego nie miały istotnego znaczenia dla stron.
7. Stosunki z Ujgurami
Ujgurzy mówili językiem wywodzącym się z języków tureckich. Wyodrębnili się z odleglejszej gałęzi ludów tureckich, klanu Yao-lo-ko. Chińczycy radzili sobie z nimi w wypróbowany sposób - zrobili z nich sojuszników. Przede wszystkim Ujgurzy byli sojusznikami państw chińskich długo przed VIII wiekiem, a także po roku 840, kiedy to zostali wyparci z Mongolii. Ujgurzy, w przeciwieństwie do Turków, byli otwarci na obce idee i obce kultury. Szybko nawrócili się na buddyzm, a następnie, w roku 762, na manicheizm, nie licząc kilku innych religii.
Ujgurzy pojawili się jako potężne imperium w roku 744, ustanawiając konfederację obejmującą objęto 30 plemion. Ujgurska potęga wzrosła w siłę dokładnie w momencie, gdy dynastia Tang podupadła pod koniec panowania Xuan Zonga 玄宗 (712-756). Ujgurom udało się uzyskać uznanie jako partnera dworu Tang (oczywiście niższego), co nastąpiło podczas krótkiego panowania króla swego Qutluq Bilge (744-747).
Podczas rebelii An-Shi Ujgurzy udzielali tangom pomocy wojskowej. Pomoc sformalizowano w postać sojuszu wojskowego w 756 roku, a więc rok po wybuchu rebelii An-Shi. Ale Sojusz nie był za darmo. Ujgurzy wykorzystali słabość Tang. W celu uzyskania pomocy wojskowej, Ujgurzy wymuszali na Tangach umowy handlowe, podobnie jak Turcy 200 lat wcześniej. Mimo to, pakt był korzystny dla dworu Tang, co akcentuje pilna pomoc w postaci 4000 jeźdźców oddelegowanych jako pomoc dla Tangów. Było to decydującym czynnikiem w walce z rebeliantami w listopadzie roku 757.
Kolejnym władca ujgurski rozważał porzucenie Tang i wsparcie rebelii, wtedy dowodzonej już przez Shi Siminga. Choć ciągle wspierał cesarza Tang, ludność regionów północnych chińskiego cesarstwa żyła w ciągłym strachu przed sojusznikami. Stolica Luoyang została przez nich splądrowana, a rząd został zmuszony do przekupić Ujgurów do zaprzestania działań wojennych.
W roku 763, zaledwie rok po Ujgurzy zmienili wyznanie na manicheizm, konflikt przekształcił się w bunt. Tylko łapówka 100 000 sztuk jedwabiu w roku 765 sprawiła, że Ujgurzy niechętnie odłożyli swoje miecze. Wciąż jednak wykorzystywali słabość Imperium Tang by wymuszać niekorzystne dla Tangów warunki wymiany handlowych. Cykl potęgi ujgurskiej nastąpił w latach 790-805, kiedy Ujgurzy doznali kilku poważnych zapaści w zmaganiach wewnętrznych.
Podsumowanie
Sposób, w jaki chińscy władcy zarządzali relacjami z imperiami barbarzyńców, niósł z sobą wiele nieodłącznych zagrożeń. Ich lojalność i wsparcie od nich nigdy nie mogły być brane za pewnik. Historia stosunków tureckich i ujgurskich z reżimem Tang dowodzi, że barbarzyńcy szukali pokoju i współpracy tylko wtedy, gdy sami byli w opałach.
Podczas Ujgurzy byli bardziej skłonni niż Turcy zaakceptować zwierzchnictwo Tang, wzajemne stosunki mogłyby nigdy nie zostały nazwać przyjaźnią. Jeszcze inny wzorzec może być widoczny. Kontakty z Tang był podtrzymywany tylko wtedy, gdy barbarzyńskie imperium było silne, nie osłabiane przez wewnętrzne konflikty. Tak długo, jak to miało miejsce, dwór Tang ulegał życzeniom i wymaganiom barbarzyńców.
Wybrane źródła:
1. Denis C. Twitchett: The Sui and T’ang Dynasties. An introduction. In: Essays On T’ang Society, Leiden: E. J. Brill 1976
2. Larry W. Moses: T’ang Tribute Relations With The Inner Asian Barbarian. In: Essays On T’ang Society, Leiden: E. J. Brill 1976
