Stosunki między Chinami a Japonią po 1895 roku

1. Wprowadzenie

Pod koniec XIX wieku interes narodowy dyktował poczynania Japońskie tak, aby ten kraj zdominował kraje sąsiadujące i zbudował imperium kolonialne wzorowane na imperiach zachodnich. Japonia rozpoczęła swoją modernizację w czasie rewolucji Meiji. Jako że ten kraj-wyspa był pozbawiony zasobów naturalnych niezbędnych do rozwoju nowoczesnych technologii, zwłaszcza ropy naftowej, oczywistym krokiem w budowaniu pozycji mocarstwowej było zabezpieczenie tych aktywów jak najszybciej i każdym kosztem.

Oczywistym celem ekspansji były Chiny i ich bogate złoża surowców oraz infrastruktura przemysłowa w Mandżurii. Ale w przeciwieństwie do mocarstw zachodnich Japończycy nie mogli ot, tak po prostu skolonizować chińskich ziem. Sąsiad była zbyt duży nie tylko w aspekcie populacji i terytorium, ale być może przede wszystkim w aspekcie tzw. głębokości historycznej. Jakikolwiek zdecydowany wysiłek obrony od rządu chińskiego mógłby się szybko stać uciążliwy lub kompletnie hamujący japońską ekspansję. Dlatego przez większość czasu Japonia była zakładnikiem wydarzeń i procesów zachodzących w Chinach. Z drugiej strony, Japończycy byli także związani serią tzw. nierównych traktatów narzuconych Chinom przez mocarstwa zachodnie. W konsekwencji Japonia nie była w stanie „oficjalnie” podbijać Chin.

2. Nieformalne i formalne Cesarstwo Japonii

Po aneksji Korei, które nastąpiło jako jeden z rezultatów zwycięskiej wojny z Rosją, Japonia po raz pierwszy w historii miała wspólną granicę lądową z Chinami. To stworzyło możliwość i pokus, by ingerować w sprawy wewnętrzne Chin. Możliwości było wiele, jako że w Chiny rządzone przez dynastię Qing były na skraju załamania. Decydującym momentem stał się rok 1911, kiedy to kolejny chiński cykl dynastyczny zakończył się upadkiem reżimu Qing i powstaniem kruchej nowej Republiki.

Głównym problemem Japończyków był stabilny i odporny na zakłócenia handel z Chinami. Rynki chińskie były niezastąpionym źródłem surowców: bawełny, rudy żelaza, węgiel i upraw. Ale Chiny to również ogromny rynek zbytu dla produkcji japońskiej. A Japonia cieszyła się praktycznym na na handel płynący w kierunku Chin. Japońskie interesy, zarówno polityczne jak i prywatne, nie mogły sobie pozwolić na jakiekolwiek przestoje. Początkowo Japonia nie mogła sobie pozwolić na ryzyko dla wymiany handlowej poprzez naruszenie umów z mocarstwami zachodnimi. W przeciwieństwie do swoich formalnych kolonii, w tym czasie Tajwanu i Korei, musieli działać powoli i skrycie.

Podczas gdy w Korei i na Tajwanie polityka japońska była wprowadzana bez przeszkód, a asymilacja lokalnych elit nie była powstrzymywana przez ruchy działające w kierunku budowania niezależnej tożsamości narodowej. W Chinach sytuacja była inna. Ten Kraj-cywilizacja miał kulturę i historię głęboko zakorzenioną w przeszłości. To było nawet więcej. Początki kultury i tradycji japońskiej można przypisać do chińskich wpływów. Stąd wiele Japończyków czuło się zobowiązanych, aby pomóc Chinom wspiąć się na drabinie rozwoju ekonomicznego i siły narodowej. Jednak duża część społeczeństwa chińskiego odmówiła kooperacji, a Japończycy, sfrustrowani takim nastawieniem, zostali zmuszeni do narzucenia swojej polityki "pomocy" jednostronnie.

3. Japonia jako jeden z sygnatariuszy nierównego systemu traktatowego

Dla największego imperium na Ziemi, Imperium Brytyjskiego, Turcja i rządzone przez Mandżurów Chiny były na tyle słabe, by narzucić niekorzystne warunków wymiany handlowej, ale wciąż zbyt silny, aby przejąć je drogą podboju. Ponadto Wielka Brytania była imperium opartym na handlu, a nie na zdobyczach terytorialnych. Brytyjczycy zadowalali się uprzywilejowanym dostępem do rynków. Polityka taka określana była jako traktaty o „wolnym handlu i przyjaźni” - podpisano takie porozumienia z Persją (1836-1837), Turcją – w postaci dwóch traktatów z 1838 i 1861 i japońskiego traktatu z roku 1858.

Brytyjczycy odpisali analogiczne traktaty z Chinami. Były to traktat nankiński (1842), Traktat z Tianqin (1858), Konwencję Pekińską (1860) oraz Konwencję Chefoo (1876). Imperium Brytyjskie zdołało więc uzyskać wszystkie korzyści ekonomicznych płynące z porozumień, ale bez kary w postaci kosztu podbicia i kontroli politycznej terytorium Chin. Jak zauważył Gallagher i Robinson, istota polityki brytyjskiej było „handlować i poddać nieformalnej kontroli, jeśli jest to możliwe; przejęcie władzy politycznej, gdy jest to konieczne.”

Jednym z najważniejszych aspektów w brytyjskim modelu kolonializmu "nieformalnego" było to, że wymagana była obecność „struktury współpracy w społeczeństwach peryferyjnych” - kolaborantów. Ale termin może oznaczać nie tylko pełną współpracę, ale także postawę, która ułatwia penetrację ekonomiczną i kulturową narodu i kraju, który jest obiektem "kolonizacji”. W przypadku stosunków handlowych Chin i Japonii, chińskich kolaborantów było wiele. Byli to m.in. wszyscy trudniący się pośrednictwem i utrzymywani z handlu zagranicznego. Co jest nieco paradoksalne, władze chińskie dozwalali obcokrajowcom na udział w wymianie ekonomicznej, gdyż widziały w tym sposób kontrolowania obcokrajowców. W zamyśle zmieniali ich z „wewnętrznych barbarzyńców w „wewnętrznych”. Dopiero po roku 1890, wraz ze wzrostem nastrojów narodowych, współpraca z cudzoziemcami była postrzegana jako forma narodowej zdrady.

Brytyjski „nieformalny kolonializm” przybrał w Chinach specyficzną formę. Podczas gdy w innych częściach świata, kolonizatorzy mogli zasadniczo robić co chcieli, Chiny były zbyt silne dla prowadzenia swobodnej (łatwej) polityki. Najeźdźcy musieli między sobą współpracować w celu rozbicia chińskich wysiłków na rzecz oporu. Wszystkie obce mocarstwa rozumiały na zasadzie „dżentelmeńskiego porozumienia”, że równowaga sił była bardziej korzystna dla ich konwergentnego interesu niż konkurowanie. I znów paradoksalnie... również chiński rząd traktował te porozumienia jako sposób rozgrywania cudzoziemców jednych przeciw drugim.

Co zaś do Japonii, wkrótce po Restauracji Meiji rząd japoński wysyła misję dyplomatyczną do Chin z zadaniem zainicjowania wymiany handlowej podobnej do tych ustanowionych z mocarstwami zachodnimi. Chińczycy odmówili, ponieważ Japonia była znacznie bliżej do Chin w kwestii pokrewieństwa kultury, języka i rasy. Jeśli Japonii przyzna się przywileje podobne do tych uzyskanych przez mocarstwa zachodnie, będzie na niekorzyść Chin. Misja wróciła z umową handlową, która dawała równe prawa dla stron. Traktat został ratyfikowany w dniu 30 kwietnia 1873 r.

Ale Japończycy, ustanawiając swój bieg w kierunku budowania narodowego bogactwa i władzy w oparciu o modele zachodnich, „cywilizowanych” krajów, chcieli konkurować o supremację z potęgami europejskimi. Japońscy decydenci czuli się uprawnieni do statusu równego ze statusem zachodnich potęg imperialnych.

4. Wojna 1895-1896 i kwestia Mandżurii

Powyższe dylematy miały zasadnicze znaczenie dla japońskiej propagandy. Wojna między Chinami a Japonią była postrzegana nie jako wojna dwóch narodów, nie jako walka o terytorium, ale jako konflikt między wstecz patrzącymi Chinami, dążącymi do utrzymania kontroli nad równie zacofaną Koreą… a postępową Japonią, która stara się przynieść dary cywilizacji na półwysep koreańskim.

Ważną siłą napędową japońskiej ekspansji było uprzemysłowienie. W 1890 roku przemysł rodzimy został tak ukierunkowany, aby Japonia była niezależna od zagranicznego importu. Ale własna produkcja w Japonii musiała znaleźć zarówno zagraniczne rynki zbytu, jak i źródło importu surowców. Te potrzeby miały charakter samonapędzający, a jego nieuniknionym skutkiem budowa imperium kolonialnego na bazie ideologii ekspansji.

W owym okresie stary slogan „budowanie narodowego bogactwa i władzy” (fukoku Kyohei) został zastąpiony przez „budowanie Japonii jako potęgi przemysłowej i handlowej” (shōkōrikkoku). A jedynym miejscem dostępnym dla Japonii była najbliższa okolica archipelagu macierzystego. Zaletą pozwalającą konkurować z mocarstwami zachodnimi był koszt spedycji i lokalnej japońskiej siły roboczej, tańszej nawet od siły roboczej w Indiach Brytyjskich.

Wojna z 1895 roku była kulminacją zmagań o kontrolę nad Koreą. Mimo, że wojna dała Japończykom kontrolę nad Tajwanem (wtedy Formozą) i Peskadorami, zwycięzcy wciąż nie byli wystarczająco silni, aby anektować inne chińskie obszary, takie jak prowincję Fujian, półwysep Shandong. To musiało poczekać. Z drugiej strony, takie aneksje byłyby bezpośrednim naruszeniem niepisanej umowy „nieformalnego imperium”, a w konsekwencji i wszystkich uprawnień, które zostały uzyskane przy działaniach na terenie Chin.

Japonia dołączyła do nierównego układu traktatowego podpisując traktatu z Shimonoseki, który zakończył wojnę z Rosją Carską w 1906 roku. Następnym krokiem było dla Japończyków przejęcie kontroli nad rosyjskimi koncesjami w południowej Mandżurii. Ale nawet w roku 1906 Hirobumi Itō oświadczył, że „terytorium Mandżurii nie jest Japońskie. Jest częścią Chin (...) Odpowiedzialność za zarząd nad Mandżurią spoczywa Chinach.”

5. Koniec z nierównym systemu traktatowego

Przez 20 lat po zakończeniu wojny Rosyjsko-Japońskiej, Japonia bezustannie słała coraz więcej swoich cywili i wojskowych do Chin. Wkrótce ich liczba przekroczyła liczbę personelu wszystkich innych potęg imperialnych razem wziętych. Następne fazy ekspansji stały się nieuniknione i naturalne. Japonia miała przejąć bezpośrednią kontrolę nad terytoriami Chin właściwych.

Taka zmiana polityki była po części spowodowana ruchami nacjonalistycznymi w społeczeństwie chińskim. Kluczowe dla gładkiego funkcjonowania nieformalnego imperium było istnienie struktur współpracy. Rewolucja 1911 roku była, musimy tutaj podkreślić, prowadzona pod sztandarem wyrugowania obcego, Mandżurskiego reżimu. Sukces rozpalił aspiracje narodowe. Teraz szybko rósł opór społeczeństwa chińskiego, skierowany przeciw ekonomicznej dominacji wszystkich obcych mocarstw bezlitośnie eksploatujących Chin. Bojkoty, strajki i demonstracje przeciwko zagranicznym właścicielom młynów i fabryk były ostrzeżeniem o nieuniknionej eskalacji dążeń do obalenie wszystkich cudzoziemców z chińskiej ziemi.

W obliczu tych zmian obce mocarstwa uległy. Pod koniec 1920 roku Brytyjczycy i inne mocarstwa zrzekły się niektórych z ich przywilejów, zniesiono embargo na dostawy broni do Chin, a nawet zwróciły pod jurysdykcję chińską koncesje w Amoy (miasto Xiamen) i w dwóch innych portach.

Reakcja Japonii była bardziej złożona. Japończycy mieli dużo więcej do stracenia niż Brytyjczycy, którzy w tym czasie byli osłabieni przez wojnę światową (1914-1918), a ich główną troską było utrzymanie kontroli nad ich najcenniejszą posiadłością – nad Indiami. Dla Japonii Chiny miały absolutnie zasadnicze znaczenie i kwestia utrzymania w nich wpływów uzasadniała wykorzystanie dowolnie wielkiego ryzyka.

Istniał też ważny aspekt ideologiczny ich postawy. Japońska oficjalna doktryna głosiła, że Chiny i Japonia dzielą wspólny los. Ich historia i kultura była powiązana, byli zasadniczo tej samej rasy (dōbun Doshu) oraz, już niedawno, były ofiarami zachodniego imperializmu. Podczas wojny roku 1895 roku te hasła nie dawały się raczej zastosować, ale gdy tylko mogli, Japończycy wciąż głosili, że ich polityką jest spłacenia długu kulturowego wobec Chin, poprzez wyniesienie ich na drogę współczesnej cywilizacji.

Pomysł został zrealizowany w doktrynie Okuma, która została nazwana „brzemieniem żółtego człowieka”, co było parafrazą słynnej lub niesłynnej frazy Kiplinga „brzemienia białego człowieka.”

6. Ustanowienie protektoratu Mandżuko

interesy Japonii w Chinach dobrze charakteryzuje Ishii Kikujiro w 1927: „Wojna domowa lub załamanie w Chinach może nie mieć żadnego bezpośredniego wpływu na inne narody, ale dla Japonii będzie to sprawa życia i śmierci.’ A najlepszym zabezpieczeniem obszarów przemysłowych Japonii w Mandżurii było stworzenie Mandżuko. To marionetkowe państwo zostało proklamowane przez cieszącą się autonomią działania Armię Kwantuńską w 1931. Troską Japończyków było, aby upewnić się, że japońskie interesy w Chinach przetrwają nawet po upadku systemu nieformalnego imperium. Choć nowe państwo było odrębnym podmiotem politycznym zarządzanym przez chińskich oficjeli, to ośrodkiem decyzyjnym byli, co oczywiste, japońskich oficerowie i urzędnicy cywilni.

7. Podsumowanie

Ekonomicznie stworzenie Mandżuko generowało większe koszty niż zyski. Było także istotnym krokiem w kierunku eskalacji sytuacji do otwartej wojny. W szerszej perspektywie, było także decydującym aktem, który w dalszym łańcuchu zdarzeń spowodował załamanie systemu nieformalnego imperium. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zapowiedziała zwrot swoich uprawnień eksterytorialnych w Chinach. Oficjalne zobowiązanie do jego zakończenia zostało jednak ogłoszone przez Japonię dopiero w 1943 roku, kiedy to było oczywiste, że z całą pewnością ulegną potędze militarnej USA.