Podstawowe informacje:
Wojny opiumowe to trzy wojny prowadzone przeciwko Chinom:
- Wielkiej Brytanii 1839–1842 oraz
- Wielkiej Brytanii i Francji w latach 1856–1858,
- Wielkiej Brytanii i Francji w latach 1859–1860.
Ich celem była dalsza ekspansja polityczna i gospodarcza tych mocarstw na terytorium Chin. Bezpośrednią przyczyną wojen, pretekstem, stało się zniszczenie przez władze chińskie ładunku opium z kontrabandy brytyjskiej.
Na początku zdradzę, kto zabił. Wojny opiumowe zakończyły się klęską Chin. Na mocy traktatów w Nankinie (1842), Tianjinie (1858) i Pekinie (1860) utraciły na rzecz Wielkiej Brytanii wyspę Hongkong i przylegający doń półwysep Kowloon, musiały otworzyć dla okrętów angielskich i francuskich większość swoich portów morskich, zalegalizować handel opium, oraz zapłacić wysokie kontrybucje. Wykorzystując osłabienie Chin, USA i Rosja wymusiły wówczas podobne ustępstwa, a sama Rosja dodatkowo znaczne nabytki terytorialne.
Podłoże gospodarcze:
Na początku XIX wieku sprzedaż opium przez Imperium Brytyjskie było głównym źródłem finansowania ekspansji kolonialnej i utrzymania brytyjskiej władzy w Indiach i innych koloniach. Imperium Brytyjskie za czasów panowania królowej Wiktorii było prawdopodobnie największą w dziejach instytucję handlująca narkotykami.
Opium zostało wyprodukowane po raz pierwszy do celów leczniczych. Miało to miejsce w Chinach pod koniec XV wieku. Leczono nim dyzenterię, cholerę i inne choroby. Źródła historyczne nie wspominają o wcześniejszym użyciu opium do celów rozrywkowych, niż XVIII wieku.
W 1729 roku władze chińskie, zaalarmowane wpływem opium na obywateli zabroniły jego palenia i zamknęły liczne już wtedy palarnie, zaś sprzedawanie samego opium zaklasyfikowały jako przestępstwo karane banicją lub śmiercią (Joshua Rowntree: The Imperial Drug Trade, Londyn, 1905.)
Większość opium produkowana była w Indiach Brytyjskich, choć także inni kolonizatorzy trudnili się tym procederem. Produkcja Brytyjczyków wystarczała nie tylko na zaspokojenie popytu w samych Indiach – pozwalała na zakrojony na szeroką skalę eksport do innych rejonów Azji.
Handel opium, na które Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska miała monopol, był przedsięwzięciem niezwykle lukratywnym, Brytyjczycy robili więc wszystko, aby zapewnić sobie niezakłóconą możliwość sprzedaży narkotyku na terytorium Chin. Władze chińskie oczywiście starały się ten proceder ukrócić.
Pierwsza wojna opiumowa trwała w latach 1839-1842.
Podłoże
Na początku XIX w. panująca wówczas w Chinach Dynastia Mandżurska, ograniczyła prawo handlu zagranicznego do kilku organizacji kupieckich, znajdujących się pod ścisłym nadzorem. Europejczycy, a zwłaszcza Kompanie Wschodnioindyjskie prowadzące agresywną politykę kupiecką, tracili rynki zbytu dla swoich towarów. Domagali się oni otwarcia chińskiego rynku zbytu dla towarów europejskich – władze chińskie nie zgadzały się na wymianę barterową (towar za towar) i Europejczycy byli zmuszeni płacić srebrem za herbatę, jedwab i inne dobra.
Aby zrównoważyć bilans płatniczy, kupcy angielscy zaczęli sprowadzać do Chin w dużych ilościach opium z upraw w Indiach Brytyjskich. Palenie opium w tamtym okresie bardzo się w Chinach rozpowszechniło, a handel nim przybrał formę zorganizowanego przemytu.
Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska używała opium jako waluty, którą płaciła za chińskie towary. Znaczne obszary Chin, zwłaszcza południowa ich część, zostały dosłownie zarzucone przez produkowane w Indiach opium, doprowadzając do porażającej w skali degeneracji wśród miejscowej ludności. Chaos i osłabienie władzy centralnej zostały wykorzystane przez chińskie organizacje przestępcze. Organizacje te zaczęły zarabiać spore pieniądze na dostarczaniu Brytyjczykom zaopatrzenia. Triady (tak nazywały się owe organizacje) często pośredniczyły między osłabioną władzą centralną a cudzoziemcami.
W 1839 roku, na polecenie cesarza, władze Kantonu (廣州 Guangzhou) zarekwirowały i spaliły około 20 tys. skrzyń opium. W wyniku tego wydarzenia rząd Wielkiej Brytanii wszczął karną wojnę przeciwko Chinom. Eskadra okrętów brytyjskich zaatakowała Kanton, a oddziały desantowe piechoty zajęły port, a później także szereg innych miast przybrzeżnych, łącznie z Szanghajem. Jako że Brytyjczycy dysponowali znacznie nowocześniejszym uzbrojeniem, Chińczycy nie potrafili się im przeciwstawić i musieli skapitulować.
Skutki
W wyniku wygranej Wielkiej Brytanii, podpisano Traktat Nankiński. Jego postanowienia to m.in. – udostępnienie Wielkiej Brytanii pięciu dużych portów, ograniczenie cła wwozowego do 5 %, przyznanie praw eksterytorialnych dla Brytyjczyków. Traktaty o zbliżonej treści zostały podpisane również z Francją i USA. Francuzi uzyskali dodatkowo pozwolenie na prowadzenie w Chinach działalności misyjnej przez Kościół Katolicki.
Druga i Trzecia Wojna Opiumowa miały miejsce w latach 1856–1858 oraz 1859–1860
Podłoże
W drugiej połowie XIX wieku na Chiny sypały się problemy ze wszystkich stron. Znaczny obszar cesarstwa był w ogniu Powstania Tajpingów. Skorzystały z tego państwa zachodnie – Anglia, Francja i USA wysunęły kolejne roszczenia ekonomiczne – przede wszystkim otwarcia Chin dla nieograniczonego handlu. Żądania brytyjskie dotyczyły głównie pozwolenia na handel brytyjskim opium. Rząd chiński odrzucił jednak te żądania.
Bezpośrednia przyczyna
Wojna rozpoczęła się za sprawą przechwycenia przez władze chińskie w Kantonie statku „Arrow”. Był to statek należący do Chińczyka i z chińską załogą na pokładzie. Statek jednak zarejestrowany był w Hongkongu, tak więc pływał pod banderą brytyjską.
8 października 1856, pod zarzutem przemytu opium i piractw, statek ten został zatrzymany przez władze Kantonu. 12-osobowa załoga została aresztowana. Brytyjczycy całe zajście nagłośnili propagandowo i użyli jako casus belli do kolejnej ekspedycji karnej.
Pierwszy etap wojny – 1856-1868
23 października 1856 eskadra 9 brytyjskich i 2 amerykańskich okrętów, pod dowództwem kontradmirała Seymoura, wpłynęła na rzekę Xijiang i po przyjęciu ostrzału z fortów nadbrzeżnych, podeszła pod Kanton. 28 i 29 października okręty brytyjskie zbombardowały miasto, powodując rozległe zniszczenia i śmierć wielu cywilów. Aha, zniszczono też wszystkie forty nadbrzeżne. Atak ten wywołał w Chinach rozruchy przeciw obcokrajowcom, połączone często z niszczeniem europejskich faktorii handlowych.
Dalsze działania angielskie zostały opóźnione przez wybuch powstania Sipajów w Indiach. Przez rok 1857 Anglicy atakowali jedynie żeglugę chińską i przegrupowywali siły. 12 grudnia 1857 sprzymierzone ze sobą Francja i Wielka Brytania, wystosowały ultimatum do namiestnika chińskiej prowincji Guandong. Sprzymierzeńcy zażądali odszkodowań za spalone faktorie oraz dalszych ustępstw gospodarczych. Po odrzuceniu ultimatum, wznowiono działania zbrojne. 28 grudnia okręty brytyjskie i francuskie ponownie ostrzelały Kanton, po czym 30 grudnia miasto zostało zajęte.
Podjęto rokowania, jednak mimo tego okręty sprzymierzonych 20 maja 1858 zaatakowały i zdobyły twierdzę Taku (Dagu) leżącą na północy u ujścia rzeki Peiho. Po zdobyciu portu Tianjin (天津, nieco na wschód od Pekinu), w pobliżu Pekinu, w górze rzeki Peiho, droga do Pekinu Kanałem Cesarskim stanęła otworem. Siły sojusznicze nie były wystarczające do opanowania stolicy, jednak przerażony chiński rząd cesarski przystał na warunki najeźdźców.
Zakończenie
Traktat pokojowy podpisano 13 czerwca 1858 w Tianjinie. Przewidywał on m.in. otwarcie dla handlu zagranicznego większości portów chińskich i legalizację handlu opium. Traktat miał być ostatecznie ratyfikowany po roku. Początkowo Chińczycy nie godzili się na jego uznanie.
Drugi etap wojny: 1859–60
Przyczyna
Chińczycy przegrodzili ujście rzeki Peiho zagrodą oraz wzmocnili forty twierdzy Taku leżące nad jej ujściem. 20 czerwca 1859 odmówili przepuszczenia sojuszniczych okrętów do Tianjinu, Brytyjczycy zaatakowali więc forty z morza.
25 czerwca eskadra dziesięciu kanonierek rozpoczęła działania ofensywne. Jednak ich ostrzał nie przyniósł rezultatów, a desant piechoty zakończył się porażką. Dodatkowo Brytyjczycy nie byli w stanie sforsować zagrody na rzece, tak więc zostali zmuszeni do wycofania się.
Przebieg
Porażka pod Taku wywołała w Anglii i Francji burzę. Wykorzystano ją propagandowo i pod hasłem odzyskania honoru, wysłano korpus ekspedycyjny w siłe 19 tysięcy żołnierzy – 12 tysięcy żołnierzy Brytyjskich i 7 tysięcy francuskich.
8 czerwca 1860 rząd chiński odrzucił złożone równo 3 miesiące wcześniej ultimatum sojuszników, którzy domagali się „zadośćuczynienia” i przystąpiono do działań zbrojnych. Na ich początku sojusznicy zajęli wyspy Choushan oraz port Czyfu (Yantai) na Półwyspie Szandong, uzyskując bazę wypadową do dalszych działań.
Dnia 1 sierpnia 1860 siły ekspedycyjne wylądowały na północ od ujścia Peiho, koło Pehtang (Beitang), następnie 21 sierpnia, przy wsparciu okrętów, zaatakowały i zdobyły od lądu forty Taku. Następnego dnia zajęto Tianjin, a 7 października, zwalczywszy słaby opór Chińczyków, sojusznicy dotarli do Pekinu, opuszczonego przez dwór cesarski. Pałac cesarski został następnie splądrowany przez siły okupacyjne.
Podsumowanie
24 października 1860 roku w Pekinie zawarto pokój, ratyfikując tym samym poprzedni traktat z Tianjin. Traktat postanawiał co następuje:
- porty chińskie zostały otwarte dla handlu z Wielką Brytanią i Francją, w tym także handlu opium,
- kupcy Wielkiej Brytanii i Francji, a także Rosji i USA, uzyskali przywileje w handlu z Chinami. Dodatkowo
- Rosja, która nie brała udziału w II wojnie opiumowej, uzyskała sporne terytoria położone na lewym brzegu Amuru. Ponadto,
- Wielka Brytania uzyskała południową część półwyspu Kowloon, a
- Chiny zobowiązały się do zapłacenia wysokiej kontrybucji,
- Tianjin został otwarty dla handlu,
- w Pekinie, do tej pory zamkniętym dla cudzoziemców, otwarto ambasady zwycięskich państw,
- misjonarze chrześcijańscy uzyskali prawo do szerzenia religii i posiadania własności.
