Za czasów Dynastii Zhou, arystokracja feudalna dzierżyła monopol na władzę i była w stanie decydować czym była kultura wyższa i klasa urzędnicza. Jednak wraz ze zmianami okresu Walczących Królestw na czele społeczeństwa pojawiła się nowa klasa uczonych shiren (士人). Uczeni ci tworzyli rozmaite koncepcje i systemy myślowe. Oferowali potem swoje usługi doradcze w nadziei zyskania wpływów i pozycji na dworach władców. Byli to tzw. wędrowni mędrcy. Takim wędrownym doradcą był i Konfucjusz, i Sun Zi. To na fundamencie ich działalności wykształciło się tzw. „Sto Szkół Myśli”, promujących rozwój usystematyzowanego nauczania.
Sto szkół rozkwitło w latach 770 do 221 r. p.n.e. Był to okres burzliwego rozwoju kultury i myśli chińskiej. Działo się to wszystko w trakcie pełnego wojen i chaosu okresu Walczących Królestw i Epoki Wiosen i Jesieni (Chunqiu, 春秋; Zhanguo 戰國時代). Był to okres zwany Złotą Erą Chińskiej Filozofii – głównie z tej przyczyny, że zwolennicy różnych poglądów mogli swobodnie je głosić i rozpowszechniać.
Zmagania przedstawicieli stu szkół głęboko wpłynęły na życie i rozwój mentalności mieszkańców ówczesnych Chin i krajów sąsiednich.
Najbardziej wpływowe szkoły
Mistrz Kong, starał się stworzyć fundamenty doskonałego systemu społeczno-politycznego. W tym celu analizował wcześniejszą historię dynastii Zhou. Wierzył, że podstawą prawidłowego ustroju jest ścisłe przestrzeganie norm dotyczących stratyfikacji społecznej i roli jednostki w społeczności. Mówił: „niech władca pozostanie władcą, a poddany poddanym” . Twierdził też, na co szczególny nacisk kładł Mencjusz, że władca musi rządzić państwem i ludem wyposażony w cnotę człowieczeństwa (miłosierdzia ren) i cnoty szlachetności/praworządności yi. Według Konfucjusza porządek społeczny miał być utrzymywany przy życiu przez pielęgnowanie wartości moralnych ludu, arystokracji oraz władcy.
Konfucjanizm to system filozoficzno-myślowy, który głosił humanitaryzm, poszanowanie tradycji i hierarchii w społeczeństwie, sprawiedliwość społeczną, oraz idee zjednoczenia państwa. Ponieważ wiele jego zaleceń i doktryn odnosiło się do sposobu rządzenia państwem, Konfucjanizm jest też uznawany za system polityczno-społeczny.
Głosił, że człowiek jest z natury dobry i że społeczeństwo powinno być rządzone przez władców oświeconych i mędrców. Była to więc nauka o sposobie sprawowania władzy oraz ustalająca normy etyczno-moralne, jakie powinny obowiązywać w życiu społecznym.
Przez prawie trzysta lat konfucjanizm nie zyskał szerszego uznania. Dopiero w czasach dynastii Han stał się on doktryną filozoficzną i religią państwową, pomagającą w utrzymaniu władzy nad imperium.
Mencjusz to najbardziej znany kontynuator nauk konfucjańskich. Twierdził on, iż natura ludzka jest z przyrodzenia dobra, należy jednak dbać o jej prawidłowy rozwój w odpowiednim kierunku. Utrzymywał też że władca powinien rządzić ludem, który dobrowolnie poddał się jego władzy. Ten władca zaś, który gnębił lud i tracił wśród niego popularność i poparcie był skazany na utratę „mandatu Niebios"
O ile Konfucjusz przedstawił wizję społeczeństwa opartego na określonych stosunkach społecznych, to Mencjusz stworzył system wykładni i odniesień które ułatwiły, czy wręcz umożliwiły wprowadzenie w życie nauk Konfucjusza. System należytego pielęgnowania cnót moralnych pozwolił na utwardzenie i konsolidację wartości konfucjańskich we wszystkich aspektach życia społecznego.
Praktycznie wszyscy kontynuatorzy, interpretatorzy i „wyznawcy” nauk Konfucjusza twierdzili, że człowiek nie jest w chwili narodzin moralnie dobry. Człowieczeństwo i cnoty moralne charakteru mogą – ale nie muszą – formować się poprzez trening, naukę i samokontrolę.
Fragmenty pism Mencjusza można zobaczyć tutaj: Mencjusz
Legizm i legiści
Pierwszym zachowanym do naszych czasów tekstem tej szkoły jest Księga księcia Shanga, stworzona w IV w. p.n.e. doktryna legizmu została udoskonalona przez mistrza Hanfei oraz Li Si. Twierdzili oni, że natura ludzka jest z przyrodzenia egoistyczna, jedynym wiec sposobem utrzymania porządku społecznego jest narzucenie kontroli odgórnej – przez ustanowienie i egzekwowanie praw.Legaliści stawiali więc państwo na najważniejszym miejscu, przedkładając budowę armii i rozwój państwa (wspierane aparatem przymusu) ponad dobro obywateli.
W idealnym państwie w legistów cała władza spoczywa w rękach władcy, który stanowi wszelkie prawo, jednakowe dla wszystkich poddanych bez wyjątku. Władca ma też wyłączność na stosowanie wszelkich wybiegów i sposobów do kontroli nad poddanymi i manipulacji ich podstawowymi zachowaniami.
Legizm stał się narodową ideologią państwa Qin, którego siła niepomiernie wzrosła dzięki szeregowi legistycznych reform. Ich celem było ujednolicenie obywateli tworzącego się imperium. Ustandaryzowano miary wagi i odległości, pismo, rozstaw osi wozów. Przyczyniło się to do gwałtownego skoku cywilizacyjnego. Legistyczna wizja świata miała jednak swoje ciemne strony. Legizm nie uznawał istnienia zróżnicowania kulturowego i nie było w nim miejsca na swobodę jednostki i jej indywidualizm.
Czas prosperity szkoły legalistów skoczył się wraz z upadkiem dynastii Qin.
Legalizm wpłynął silnie na formowanie się aparatu władzy cesarskiej. W czasie panowania dynastii Han, najbardziej użyteczne elementy Konfucjanizmu i Legizmu zostały połączone w ustrój społeczny, który przetrwał bez mała dwa tysiące lat.
Taoizm
Taoizm jako filozofia to jeden z dwóch najsilniejszych i najbardziej wpływowych kierunków myśli chińskiej. Jego zapoczątkowanie przypisuje się Laozi (Mistrz Lao, czy też Stary Mistrz).
Taoizm koncentrował się bardziej na osobie w kontekście i otoczeniu świata naturalnego, niż społecznego. Dążeniem Taoistów było więc życie jednostki i jej dostosowanie do rytmu świata naturalnego – podążanie Drogą (chiń. Dao; Tao) wszechświata i życie w harmonii.
W wielu aspektach jest to więc filozofia życiowa przeciwstawna Konfucjanizmowi.
Szkoła Naturalistów powstała w okresie Walczących Królestw. Jej zwolennicy usiłowali wyjaśnić naturę wszechświata za pomocą pięciu podstawowych i często przeciwstawnych sobie czynników występujących w naturze. Było to Yin (reprezentujące koncepcje takie jak ciemne, pasywne, kobiecość, siły negatywne) oraz Yang (jasne, męskie, siły pozytywne) oraz pięć żywiołów, czy też pierwiastków: woda, ogień, drewno, metal i ziemia.
Ten kierunek filozofii został zapoczątkowany przez Mo Di, zwanego też Mistrzem Mo. Jego uczniowie zapoczątkowali ruch, poprzez skompilowanie nauk swojego mistrza w dzieło pt. Mozi. Choć w okresie istnienia „Stu szkół” kierunek rozwijał się żywo, to nie przetrwał on poza okres panowania dynastii Qin.
Mohiści jako pierwsi tworzyli spójne i usystematyzowane teorie oparte na logice i pojęciu sprawdzalności.
Mozi opracował trzy kryteria służące do oceny prawdziwości twierdzeń:
- weryfikacja twierdzeń i ich wpływu/działania na świat na podstawie wiedzy historycznej
- weryfikacja twierdzeń na podstawie doświadczeń przeciętnej jednostki
- weryfikacja twierdzeń na podstawie zastosowania ich w polityce bądź prawie.
Ponadto propagowali pacyfizm i uniwersalną miłość bliźniego niezależnie od stopnia znajomości czy pokrewieństwa.
Postawa epistemologiczna Moistów może być określona jako empiryzm. Wierzyli oni, że wiedza powinna wywodzić się z percepcyjnego poznania rzeczywistości – za pomocą zmysłów, a nie wyobraźni i logiki.
Mo Zi krytykował Konfucjanizm za nadmierne przywiązywanie wagi do rytuałów i muzyki. Potępiał wojnę jako marnotrawstwo zasobów i popierał idee pacyfistyczne. W aspekcie politycznym, Mo Zi uznawał rządy merytokratyczne, w których to zasługi i umiejętności decydowały o awansach, popierał jednak także idee mandatu Niebios dla monarchy.
Szkoła Logików, albo inaczej „Szkoła Nazw” to odgałęzienie Mohizmu. Jego przedstawiciele skupiali się na badaniu definicji i praw logiki – w podobny sposób w jaki robili to Sofiści i Dialektycy Starożytnej Grecji. Najbardziej znanym Logistą był Gongsun Long Zi.
Inne szkoły filozofii chińskiej:
Szkoła rolników (Nongjia, 農家)
Uczniowie tej szkoły wspierali rozwój rolnictwa i upraw roślin. Doskonalili techniki upraw i opieki nad ludem przez zapewnienie społeczeństwu dostatecznej ilości żywności. Postulowali między innymi, aby władca na równi z poddanymi pracował na roli, za co byli krytykowani przez Mencjusza.
Szkoła Dyplomatów
(in. Szkoła pionowych i poziomych sprzymierzeń)
Szkoła ta skupiała się bardziej na praktycznych zastosowaniach niż zasadach moralnych. Głównym obszarem zainteresowania była więc natura i praktyka działań w polityce i dyplomacji, zdolności lobbownia i prowadzenia dyskursu.
Szkoła synkretyczna (Zajia, 雜家)
Jej członkowie starali się zsyntetyzować spójny system zasad i wartości zaczerpniętych z najwartościowszych osiągnięć pozostałych szkół.
Szkoła pomniejszych opinii (Xiaoshuojia, 小說家)
Swego czasu w Chinach funkcjonowali urzędnicy, których zadaniem było zbieranie opinii zwykłych ludzi napotkanych na ulicy, a następnie referowanie tak zasłyszanych problemów i pomysłów władcy.
Szkoła Militarystów (Bingjia, 兵家)
Jej członkowie poświęcali się studiowaniu wojskowości i strategii. Jej najbardziej wpływowymi członkami byli Sun Zi (Sun Wu) oraz Sun Bin.
