Konfucjusz, zwany przez Chińczyków mistrzem Kong, to twórca fundamentów systemu społecznego, który kwitł i rozwijał się przez ponad dwa tysiące lat. Konfucjanizm wczesny, a potem konfucjanizm synkretyczny epoki Han i neokonfucjanizm XI-XIII wieku stały się integralną częścią mentalności mieszkańców Państwa Środka, i przeniknęły także krajów sąsiednich.
Geneza chińskiej nazwy konfucjanizmu
Chińska nazwa konfucjanizmu nie ma nic wspólnego z Konfucjuszem. Znak ru 儒 oznaczał pewną kategorię uczonego. W tradycyjnej wykładni chińskiej ru byli tymi, którzy poświęcali się studiowaniu sześciu ksiąg i ćwiczeniu w sobie za ich pomocą cnót humanitarności i prawości już w czasach świetności dynastii Zhou. Są jednak uczeni twierdzący, że znak powstał już po epoce Konfucjusza (przeczy temu to, że sam Konfucjusz się nim posługuje!). Według autora Zhang Binglina (1896-1936), znak ru był używany w odniesieniu do trzech kategorii osób:
- tytuł prestiżowy określający uczonych, których w późniejszych wiekach zaczęto zwać mandarynami. To dżentelmeni, erudyci, ludzie renesansu, czyli po prostu ci, którzy nabyli biegłość w zakresie jednej lub kilku umiejętności,
- kategoria oznaczająca adeptów sześciu sztuk (liuyi 六藝, rytuały, muzyka, kaligrafia, arytmetyka, łucznictwo powożenie),
- oficjalny tytuł osób (m.in. wędrujących mędrców) pomagających władcy w podążaniu drogą yin-yang i edukowaniu ludu.
Uczeniu przypuszczają, że w czasach wcześniejszych, a więc także w czasach dynastii Shang, ru byli tymi, którzy znali rytuały i odprawiali rytuały religijne i dworskie. W ich zakres wchodzili więc i ci, którzy wróżyli ze skorup żółwi, sprowadzali deszcz itp.
Wpływ na cywilizację chińską
Konfucjanizm wywarł największy i najgłębszy wpływ na sposób myślenia Chińczyków. Jedną z naczelnych koncepcji konfucjanizmu jest Rytuał (li 禮). Stanowi on spójny i szczegółowy wzorzec postępowania obejmujący wszystkie aspekty życia społecznego i relacji między ludźmi. Sankcjonuje role i praktyki społeczne, przez co przyczynia się do ustanowienia powszechnej harmonii. Jednym z elementów tej harmonii były merytokratyczny system awansu społecznego, zastępujący szlachectwo krwi szlachectwem pielęgnowanej nauką doskonałości moralnej wyznaczanej przestrzeganiem cnót.
Najbardziej fundamentalną cnotą stała się w neokonfucjaniźmie opiekuńczość synowska xiao (孝), czyli oddanie i cześć oddawana zarówno żyjącym rodzicom, jak i nieżyjącym przodkom. Nabożność synowska i przestrzeganie rytuału wypływały z cnoty humanitaryzmu ren (仁), odnoszącej się do relacji między człowiekiem a człowiekiem. Najbliższym odpowiednikiem tej cnoty byłaby Złota Zasada “Nie czyń drugiemu tego, co tobie niemiłe.”
Inną cnotą jest zhong (忠), czyli lojalność wobec władcy lub ludzi o równym statusie, jednak pojęta w sensie wierności zasadom i wyznacznikom moralnym, a nie osobie. Tak więc napomnienie władcy działającego wbrew Woli Nieba było zgodne z tak pojętą lojalnością.
Mandat Nieba legitymizował władzę obdarzając nią najgodniejszych z ludzi – tych, którzy przestrzegali rytuału, i stali na straży moralności i przestrzegania cnót, a wysyłając kary, omeny i odbierając tym, którzy dopuścili się występków. Niebo to abstrakcyjny bezosobowy byt, bynajmniej nie transcendentalny – należy do naszego kosmosu. Niesie w sobie także podtrzymywaną przez swoistą i słabnącą z czasem cnotę de (德), siłę moralną wszystkich przodków, którzy niezależnie od Nieba mogli karać swoich potomków.
Niebo steruje losami świata wcielając plany stworzenia doskonałych relacji międzyludzkich opartych na rytuale, cnotach moralnych i ich przestrzeganiu przez władców oraz poddanych.
