W chińskiej starożytnej kosmologii zjawiska we wszechświecie pojmowano za pomocą tzw. pięciu żywiołów: wody, drewna, metalu, ognia i ziemi. Jest to więc, oprócz koncepcji skupionych wokół Yin i Yang, rdzeń chińskiej tradycyjnej kosmologii i pojmowania świata. Za pomocą pięciu elementów – a raczej faz, czemu do koncepcji przemian już blisko – opisywały naturę interakcji i wzajemne zależności między zjawiskami we wszechświecie. Mówiąc inaczej, to właśnie te pięć elementów buduje cały wszechświat. Cała koncepcja pięciu faz to sekwencja generująca 生 (czyt. szeng) i przezwyciężająca i 克 (czyt. ke). Pięć żywiołów działa w dwóch przecwnych kierunkach i wzajemnie na siebie wpływa zgodnie z zasadami przemian Yin i Yang. Różnego rodzaju zależności i relacje występują jako poszczególne cykle i tradycyjnie jest to przedstawiane za pomocą tego schematu:
Cykl generujący: drewno -> ogień ->ziemia (popiół) ->metal -> woda (rankiem rosa osiada na zimnym metalu) -> drewno.
- Drzewo/drewno spala się poprzez
- Ogień, z którego powstają popioły i przekształcają się w
- Ziemię, w której rodzą się i z której wydobywane są Metale, które wzbogacają
- Wodę, odżywiającą drzewa (Drzewo).
Cykl przezwyciężający: drewno rośnie w ziemi, ziemia absorbuje wodę, woda tłumi ogień, ogień topi metal, metal przecina drewno.
- Drewno przebijaZiemię,
- Ogień topiMetal,
- Ziemia zasypuje Wodę,
- Metal ścina Drewno,
- Woda gasi Ogień.
Oba te cykle regulują przyrodę i są źródłem jej dynamicznie manifestującej się zmienności. Koncepcja pięciu przemian znalazła zastosowanie w takich dziedzinach jak muzyka, tradycyjna medycyna i strategia wojskowa. Starożytni Chińczycy użyli jej jako schematu pojęciowego do rozumienia każdej i wszystkich rzeczy i zjawisk, jakie ich otaczały, budując przy tym skomplikowany system wierzeń i hipotez dotyczących zasad działania Wszechświata.
Pięć przemian w różnych aspektach życia
Teoria Pięciu Przemian to forma, za pomocą której opisywane są wszystkie procesy zachodzące cyklicznie. Za jej pomocą opisywanejest następowanie po sobie kolejnych pór roku: wiosna, lato, późne lato, jesień, zima. Tak wydzielone pory roku odpowiadają kolejnym przemianom: Drewno, Ogień, Ziemia, Metal, Woda. W edle wypracowanych w starożytności koncepcji system ten odpowiada wszystkim procesom i zjawiskom zachodzącym w naturze oraz organizmie człowieka.
Każdemu żywiołowi przyporządkowany jest smak, kolor, pora roku i dnia, produkty spożywcze, narządy wewnętrzne i stany psychiczne.
Drzewo smak kwaśny, kolor zielony, wiosna, wątroba i woreczek żółciowy; to wściekłość, elastyczność, ruch oraz harmonijny przepływ energii qi.
Ogień smak gorzki, kolor czerwony, lato, serce i jelito cienkie; to entuzjazm, radość, duchowość.
Ziemia smak słodki, kolor żółty, późne lato, żołądek i śledziona; to rozmyślanie, jasność myślenia oraz rozsądek.
Metal smak ostry, kolor biały, jesień, płuca i jelito grube; to smutek oraz intuicja.
Woda smak słony, kolor czarny, zima, nerki i pęcherz moczowy; to lęk, upór oraz zaufanie.
Teoria pięciu pierwiastków jest podstawą do układania odpowiednio zbilansowanej diety. Twórcy medycyny chińskiej rozpoznali, że konkretny pokarm może mieć określoną naturę, a zatem nie tylko mieć jeden z pięciu smaków, ale działać schładzająco, neutralnie lub rozgrzewająco. Odpowiednio dobierając składniki posiłków można przygotowywać pełne harmonii, zrównoważone posiłki.
Pięć przemian w medycynie
Tradycyjnie w medycynie pięć przemian służy do wyjaśnienia zależności międy całym ciałem, jego organami i tkankami, a także między ciałem a środowiskiem zewnętrznym. Przy tym rozumieli, że każda rzecz ma swoje indywidualne cechy. Skoro więc ziemii jest przypisana cecha wzrostu i odżywiania, to śledziona, której funkcją jest oczyszczanie krwi i produkcja przeciwciał, jest skategoryzowana jako element przynależny właśnie ziemi.
Podobnie jak brak równowagi między Yin i Yang może przyczynić się do powstania destruktywnych zjawisk, utrzymanie wszystkich pięciu w równowadze zapewnia utrzymanie harmonii między elementami, a więc i między Yin i Yang. Wedle starożytnych wywodów każdy z pierwiastków oddziaływuje na dwa inne, albo je rodząc, albo kontrolując. Tak właśnie drewno rodzi ogień i kontroluje (tłumi) ziemię. Podobnie ogień rodzi ziemię i kontroluje metal.
Postępowanie zgodne z wykładniami interakcji pięciu elementów jest powszechne w praktycznie wszystkich sferach życia Chińczyków - nawet w świecie współczesnym. Chińscy zielarze wierzą że po to, aby lekarz mógł prawidłowo zainicjować kurację pacjenta, musi poznać aktualny stan interakcji pięciu elementów w jego ciele. Przyczyna jest prosta: nadmiar lub deficyt któregoś z elementów jest postrzegany jako przyczyna choroby.
