Najsłynniejszym traktatem wojskowym jest z całą pewnością Sztuka wojny autorstwa chińskiego stratega Sun Wu. Składa się ona z trzynastu rozdziałów, które zawierają łącznie około 6000 znaków chińskiego pisma. Sam Sun, żyjący u schyłku Epoki Wiosen i Jesieni, urodził się w Qi, jednym z istniejących wtedy państw chińskich. Był on jednym z tak zwanych wędrownych mędrców, czyli doradców do wynajęcia, którzy służyli swoją wiedzą na tych dworach, do których zagnał ich los... lub przeznaczenie. Sun Zi przeniósł się do Wu, aby zostać zaufanym strategiem jego władcy.
Traktat mistrza Suna zawiera szereg porad odnoszących się do działań zbrojnych. Wartość ich wykracza jednak daleko poza sferę militarną. Sztukę wojny można potratować jako podręcznik prakseologii, czyli skutecznego działania. Już w chińskiej starożytności dostrzegano olbrzymią wartość słów mistrza. Współcześnie jego nauki doczekały się zastosowania we wszystkich niemal dziedzinach i przejawach życia: ekonomii, biznesie, sprawach sercowych, negocjacjach...
Polecamy bestsellerowy przekład:
Sun Zi i jego Sztuka wojny (red.)Filozofia i praktyka oddziaływania na bieg wydarzeń
Naczelne zasady skutecznego działania zawarte w Sztuce wojny:
1. Zasada działania zgodnie z planem.
Przed przystąpieniem do działania, należy starannie przeanalizować sytuację i przygotować plan. Działanie można podjąć tylko wtedy, gdy sukces jest pewny.
2. Zasada osiągania zysku.
Każde działanie ma na celu albo osiągnięcie zysku, lub uniknięcie strat. Ponieważ walka niesie ze sobą straty, demonstracja siły będzie zawsze pożyteczniejsza od użycia tej siły w bitwie.
3. Nie niszczyć niczego i nikogo.
Jeśli zasoby przeciwnika zostaną nie zniszczone, zysk ze zwycięstwa będzie większy. Należy więc działać tak, aby zagarnąć jak najwięcej samemu nie odnosząc strat.
4. Zasada osłabienia przeciwnika.
Przed konfrontacją z przeciwnikiem należy osiągnąć korzystną pozycję, jednocześnie osłabić jak najbardziej pozycję nieprzyjaciela.
5. Zasada obciążania przeciwnika zadaniem.
Należy tak operować sytuacją, aby to przeciwnik musiał fatygować się do przybycia w miejsce bitwy, trzeba szukać takiego układu czynników, który zmusi go do maksymalnego wysiłku i kłopotu, a następnie wykorzystać nadarzającą się okazję.
6. Zasada niezależnego, spontanicznego manewru.
Wszyscy ludzie i przedmioty mają swoją naturalną zasadę działania. Należy tą zasadę zrozumieć, a następnie wykorzystać.
Np. kamienie spadają w dół, więc należy poczekać aż przeciwnik znajdzie się w dolinie, a następnie potrącając jeden kamień, spowodować lawinę, która spadnie na głowy przeciwników.
7. Zasada uderzania pełnią w pustkę.
Należy rozpoznać słabe miejsce w obronie przeciwnika, a następnie uderzyć w nie najsilniejszą częścią swojej armii.
8. Zasada działania zgodnie z naturą rzeczy i ich przemian.
W świecie wszystko się zmienia – a więc i sytuacja taktyczna i strategiczna. Należy bacznie obserwować sytuację i w porę wypatrzeć jej punkty zwrotne.
9. Zasada osiągania celu dzięki działaniom niebezpośrednim
Działanie do celu wprost jest łatwe do przewidzenia dla przeciwnika. Dlatego należy użyć drogi okrężnej i uczynić swoje działania niemożliwymi do przewidzenia, a tym samym trudnymi do przeciwdziałania.
Wybrane cytaty ze „Sztuki wojny”
Najwyższą Formą wojsk Bezforemność jest. Gdy dla oka widzialna ich Forma nie istnieje, ni szpieg, który przeniknął głęboko, nie zdoła jej odkryć, ni najmędrszy wraży mistrz wojowania zmyślnych planów, co by skutek przyniosły, nie ułoży.
Forma sprawia, iż rzesze wojsk naszych zwycięstwo osiągają, lecz rzesze one umysłem swym nigdy jej nie obejmą.
Niechaj dostrzeże świat cały mą zwycięzcy Formę, nikomu zasię Formy poznać nie wolno, przez którą do zwycięstwa dotarłem.
supreme excellence consists in breaking the enemy's resistance without fighting.
„Wojna jest Tao wprowadzania w błąd.” Czyżby?*
Jednym z najbardziej znanych urywków Sztuki wojny to fraza wojna to sztuka wprowadzania w błąd.
Alternatywne tłumaczenie to choćby all warfare is based on deception (Lionel Giles, jego tłumaczenie traktatu na angielski z 1910 uznawane jest często za najlepsze), czy war is nothing but lies („wynalezione” przeze mnie w powieści Larry Beinharta American Hero). Ralph D. Sawyer tłumaczy zdanie jako Warfare is the Way [Tao] of deception, uściślając w przypisie, że chodzi zarówno od ukrywanie formy ale i wytwarzanie fałszywych wrażeń, ale przy okazji niestety mieszając znaczenie znaku dao 道 jako taoistycznej pierwotnej zasady Dao (duża litera) oraz „modus operandi, [poprawnej] metody działania”. W polskich tłumaczeniach mamy wojna to sztuka wprowadzania w błąd (z angielskiego R. Stiller), czy Wojna jest Tao wprowadzania w błąd (D. Bakałaż za Sawyerem). Ja sam, wzorem Krzysztofa Gawlikowskiego, zostawiam nietłumaczone gui, wyjaśniając je przypisem lub, siląc się na oryginalność, pisząc wszelkie wojowanie opiera się na amoralnym realizowaniu własnej agendy.
Gawlikowski w swoim tłumaczeniu traktatu Księga Mistrza Suna (1.6) daje dwa tłumaczenia: wojowanie opiera się na wprowadzaniu w błąd oraz w przypisie Wojowanie (czy też sztuka wojny) polega na stosowaniu gui 詭.
Czym są Amoralne drogi guidao 詭道
Guidao, oczywiście w wielkim uproszczeniu, to sposób postępowania podstępny, zaburzający w jakiś sposób społeczną harmonię, a więc którego nie należy stosować, zwłaszcza wobec najbliższych. Oficjalnie zasługuje na potępienie, jednak w codziennej praktyce jest stosowany, tyle że skrycie. Termin gui jest wyjątkowo pojemy i wieloznaczny. Jak wskazuje Krzysztof Gawlikowski, gui w zupełnie innych kontekstach niż fortele, może czasem oznaczać wątpienie lub sprzeciw.
Lojalność rodzinna i klanowa sprawiała, że stosowanie amoralnych metod wpływu było ściśle reglamentowane. Przyzwolenie na użycie metod fizycznych, kar, przemocy było tym większe, im bliżej było ofierze do „gorszego” krańca skali – przestępcy, banity, barbarzyńcy. Wobec członków najbliższej rodziny nie wolno więc było [w sposób jawny] grać nieczysto. Wobec mieszkańców sąsiedniej wioski – czemu nie. A wobec obcych kulturowo barbarzyńców, wszystkie chwyty były już dozwolone.
Pojęcie guidao jest zbyt mocno uwikłane w dyskursy moralnościowe, by dało się przetłumaczyć na język zachodni. Od guidao najbliżej jest do angielskiego deceit, którego użył Roger Ames: warfare is the art (tao) of deceit.
Dla Sun Zi, ze względu m.in. na nadrzędność celu, oraz pragmatyczne, proto-naukowe podejście, wojna jest zajęciem stojącym obok codziennej moralności. Jest to podejście do wojny jako aktywności pozamoralnej, a więc takiej, w której względy etyczne czy moralne nie są, bądź nie powinny być brane pod uwagę. Przy ważeniu decyzji liczy się tylko chłodna, wsparta metodą naukową kalkulacja oraz efektywność. Jednak taka pozamoralność jest uwikłana w świat społeczny, choćby przez to, że „pozamoralny” dowódca stara się uwikłać przeciwnika do siłą rzeczy mniej efektywnego postępowania etycznego – wymijania niewidzialnych przeszkód. A więc z punktu widzenia innych aktorów taka postawa jest rodzajem amoralności, łamania zasad współżycia społecznego, postępowania na przekór nim.
Choć z dalszego kontekstu traktatu wynika, że chodzi jedynie o wprowadzanie w błąd wroga, Sun Zi używając terminu guidao zaznacza, że wojna to zajęcie siłą rzeczy „uwikłane” moralnie. Jest nieczyste i skazane na moralne potępienie. Ale skoro już do wojny doszło, to na niej, jak w miłości, wszystkie chwyty są dozwolone. I to powiedzenie, moim zdaniem, najbardziej zbliża nas do pełnego sensu słynnej frazy „wojna to oszustwo”. Tym bardziej, że w dalszej części traktatu pojawia się zdanie zawierające znak zha 詐, którego znaczenie jest już bardzo bliskie oszustwu i oszukiwaniu: „Wojowanie opiera się na podstępach i wprowadzaniu w błąd, a działania podejmuje się dla osiągnięcia [konkretnych] korzyści” (7.5, bing yi zha li, yi li dong 兵以詐立，以利動).
Apokryfy
W obiegu internetowym w różnych wersjach krąży lista pod nazwą „trzynastu zasad Sun Zi”. Jest ona apokryfem wymyślonym przez Władimira Volkoffa, który zamieścił ją w swojej powieści Montaż. Zamieszczona poniżej lista, celem przedstawienia zasad w jak najklarowniejszy sposób, jest przeformułowana i scalona z dwóch źródeł, obu autorstwa Volkoffa: Dezinformacja oręż wojny, Antyk, Komorów 1999 (s. 18) oraz powieści Montaż, wyd. polskie Klub Książki Katolickiej, Poznań 2005.
- Dyskredytuj wszystko, co dobre w kraju przeciwnika.
- Kompromituj przywódców, wciągaj ich w przedsięwzięcia przestępcze.
- Podrywaj ich dobre imię, niech obywatele nimi gardzą.
- Posługuj się ludźmi złymi.
- Dezorganizuj działalność władz.
- Siej niezgodę między obywatelami.
- Podżegaj młodych przeciwko starym.
- Drwij z tradycji.
- Zakłócaj zaplecze i aprowizację.
- By osłabić wolę walki [nieprzyjacielskich żołnierzy] rozpowszechniaj zmysłową muzykę.
- Sprzyjaj rozwiązłości.
- Nie żałuj pieniędzy, by zdobyć informacje o przeciwniku.
- Zbieraj informacje, wysyłając swoich szpiegów.
Znakomita książka Volkoffa Dezinformacja oręż wojny jest dostępna w księgarniach internetowych. Ich opracowania są też częścią książki 36 forteli
pliki pdf za zgodą wydawcy:
(opracowanie) Niesforni tubylcy na granicy prusko-sowieckiej
(teoria Volkoffa w odniesieniu do Polski)
Trzydzieści sześć forteli
36 forteli to dzieło cenione w zasadzie na równi ze Sztuką wojny. Dzieło to jest kompilacją trzydziestu sześciu zwięzłych przysłów, odnoszących się do wydarzeń historycznych mądrości potocznej. Ich sens odnosi się do sposobów postępowania nie tylko w czasie wojny, ale i życia codziennego. Wszystkie współczesne wersje Trzydziestu sześciu forteli wywodzą się z mocno zniszczonej broszurki wynalezionej u przydrożnego sprzedawcy w prowincji Shaanxi w 1941 roku. Okazała się ona reprintem wcześniejszej książki datowanej na późną dynastię Ming, lub wczesną Qing, a zatytułowanej Sekretna sztuka wojny: trzydzieści sześć forteli. W książce nie było ani nazwiska autora, ani wzmianki o wydawcy. Oryginalny tekst wymieniał jedynie fortel i oferował komentarz nawiązujący do zmian stanów Yin i Yang oraz Księgi przemian.
Kompilacja została wydana jeszcze w tym samym roku. Stała się znana i zyskała popularność po tym, jak wzmianka o niej, napisana na podstawie jednego z nielicznych zachowanych egzemplarzy reprintu, została opublikowana w dzienniku Guangming Ribao (光明日报) 16 sierpnia 1961 roku. W następnym roku w gazecie Beijing Wanbao (北京晚報) pojawił się felieton wyliczający wszystkie fortele. Właśnie na podstawie tego felietonu w 1969 roku w Hongkongu pojawiło się pierwsze wydanie Trzydziestu sześciu forteli. Było ono pierwszym kamyczkiem gigantycznej lawiny klonów książki i ich wydań pirackich zarówno w Hongkongu, jak i na Tajwanie. Wydania te nie zawierały oryginalnego tekstu, który, jak wspomniałem wcześniej, został opublikowany dopiero w końcu lat 70. − już po śmierci Mao. Od tamtego czasu napisano dziesiątki, jeśli nie setki książek o Trzydziestu sześciu fortelach. W każdej większej księgarni książki im poświęcone zajmują jedną albo i więcej półek, współdzieląc miejsce ze wspomnianą już Sztuką wojny autorstwa Sun Zi.
Skrótowe omówienie wszystkich forteli znajduje się tutaj.
Przykładowy fortel:
1: Oszukać Niebo aby przekroczyć morze
Szkoła strategów Inne księgi o sztuce wojennej
W literaturze chińskiej istnieje tzw. Siedem klasyków militarnych (Wu jīng qī shū 武經七書). Jest to zbiór napisanych w starożytności traktatów o wojskowości. Wybór wywodzących się głównie ze starożytności ksiąg został dokonany przez cesarza dynastii Song Shenzonga (宋神宗) w roku 1080 n.e. Od tego czasu stały się kanonem sztuki militarnej i były uwzględniane w encyklopediach. W przeciągu stuleci powstało wiele ich kompilacji bogatych w rozmaitej wartości komentarze. Znajomość tych dzieł była wymagana od każdego dowódcy.
I tak Księga Mistrz Wu to traktat opisujący pięć przyczyn wojen: rządzę sławy, zysku, skumulowane zło moralne, niepokoje wewnętrzne i głód; opisuje także pięć rodzajów żołnierzy: prawy, silny, pewny, gwałtowny i buntowniczy. Traktat kładzie znaczny nacisk na wszechstronnie pojętą gotowość do wojny.
Sposoby Sima to traktat powstały w państwie Qi około IV w. p.n.e. Omawia nie tylko sprawy strategii i zarządzania wojskiem, ale i inne, bardziej cywilne aspektów życia: polityki wewnętrznej, praw.
Sześć strategii Księcia Tai, także znane jako 太公兵法 - Sześć strategii Księcia Tai, także znane jako 太公兵法 - Sztuka wojowania księcia Tai to jeden z klasycznych traktatów militarnych. Autorstwo tego traktatu przypisywane jest na wpół legendarnej postaci Jiang Ziya (姜子牙), który był doradcą ostatniego z królów dynastii Shang (ok. XI w. p.n.e.)
to jeden z klasycznych traktatów militarnych. Autorstwo tego traktatu przypisywane jest na wpół legendarnej postaci Jiang Ziya (姜子牙), który był doradcą ostatniego z królów dynastii Shang (ok. XI w. p.n.e.)
Niektóre z tych ksiąg zostały napisane przez reprezentantów tzw. szkoły strategów. Była to jedna ze Stu szkół myśli chińskiej, które powstały rozwijały się w Okresie Walczących Królestw 475–221p.n.e.
Książki o prowadzeniu wojny,
które warto przeczytać
Opracowania naukowe i popularno-naukowe:
Alan & Heidi Toffler, Wojna i Antywojna
Połączenia do innych stron internetowych
związanych z historią, strategią i taktyką:
znakomity portal historyczny oraz forum.
Który przekład wybrać?
Książka tak sławna i wiekowa musi siłą rzeczy dorobić się wielu tłumaczeń i opracowań. Dzieło mistrza Suna przeniknęło poza obszar chiński za czasów dynastii Tang. Kibimakibi, pewien Japończyk studiujący w Chinach, zabrał kopię traktatu wracając do ojczyzny w roku 734 lub 752. W ciągu następnych dziesięciu stuleci powstało w Japonii niemal 200 traktatów dyskutujących nauki Sun Zi. Pierwsze tłumaczenie europejskie pojawiło się we Francji - w 1772 roku jezuita Jean-Joseph-Marie Amiot (1718-1793) opublikował w Paryżu swoje tłumaczenie dzieła. Wkrótce ruszyła lawina tłumaczeń na inne języki. Za najlepsze uchodziło długo angielskie tłumaczenie Lionela Gilesa z 1910 roku. Wedle mojej oceny, z punkty widzenia sinologicznego najlepszy jest przekład Rogera Amesa pt. The Art of Warfare.
Polecam mój własny przekład, którego przygotowanie pochłonęło lata pracy i dociekań. Dostępne są dwie edycje:
Edycja 712 stron
Sun Zi i jego Sztuka wojny (red.)Filozofia i praktyka oddziaływania na bieg wydarzeń
Oto wersje, które dostępne są bezpłatnie
| Sztuka wojny w przekładzie Jarka Zawadzkiego bezpośrednio z języka chińskiego | |
| Sun_Tzu_-_The_Art_of_War – tłumaczenie na angielski dokonane przez Lionela Gilesa ze wszystkimi komentarzami | |
| Sun Zi – „The Art of War ” – Czysty tekst angielski bez komentarzy | |
| Sun Zi – „Sztuka wojny” – Tekst z większością komentarzy | |
| 孫子兵法 Tekst oryginalny (znaki tradycyjne) |
Pliki PDF do ściągnięcia
Fragmenty przekładu Piotra Plebaniaka Sun Tzu's The Art of War translated by Lionel Giles 1910 (po angielsku)The Art of War po angielsku z komentarzami)
* - adaptacja fragmentu książki 36 forteli
